Een meisje in warm, behulpzaam en chaotisch Oeganda

Het was zaterdag 23 juli. En er liep daar een meisje, aan de rand van een mega drukke weg in Mukono. Het was niet de zichtbare chaos die haar altijd een beetje achtervolgt die opviel - we hebben het hier namelijk over Mukono - het was haar totale onvermogen om om te gaan met de chaos die ook deze stad volledig eigen is. O ja, en haar mzungu (blanke)-uiterlijk natuurlijk. Matatu’s, bodaboda’s, taxi’s en andere rijdende, niet nader verklaarbare voorwerpen raasden voorbij over de onverharde weg. Opwaaiend stof, getoeter, geschreeuw en nog meer getoeter maakten het beeld compleet. Een wildvreemde man pakte haar hand, hield alle verkeer tegen en liep net zolang met haar mee totdat ze de juiste matatu (taxi) naar huis had gevonden.
Toen zat daar een meisje, veilig op de bank van de matatu, terwijl een wildvreemde vrouw zich nog net naast haar wist te proppen. De vrouw droeg een plastic tasje met daarin een levende kip. Het was twee uur voor etenstijd. Anderhalf uur later stond daar het meisje, op een wildvreemde weg, afgezet door een matatu die achteraf gezien toch niet naar Nkokonjeru ging. Haar geld kreeg ze netjes terug, inclusief een advies over een eerlijke prijs voor de weg naar huis. Het was duidelijk dat de goede matatu nog wel even op zich zou laten wachten. Toch was daar die –voor het meisje misschien ook wel wildvreemde – gedachte dat het allemaal wel goed zou komen. Ooit kom je thuis, en dan heb je weer wat beleefd. Misschien ben je te laat voor het lekkere eten, maar ook dat is hier van bijzonder weinig belang.
Uiteraard vond ik een bodaboda die me veilig terugbracht. Na het verzoek om voorzichtig te rijden reden we in een slakkengang weg, langs een zwetende fietsende jongen. Dat is ook vast heel zwaar, fietsen met een heel (dood) varken achterop je bagagedrager! 
23 juli was zomaar een dag, maar het vertelt wel iets over de Oegandese voorliefde voor vlees, en zeker ook over de mentaliteit die ik hier tegenkom: er zijn voor je medemens als die je nodig heeft, behulpzaamheid, een beetje chaos en alles komt wel zoals het komt en wanneer de tijd daar is.

Over het vlees ben ik niet zo te spreken, over de chaos heb ik niet zoveel recht van spreken, over de zorgzaamheid, vriendelijkheid en warmte die ik hier van alle kanten ontvang niets anders dan lof! Afgelopen vrijdag ging het even wat minder, zowel met mijn hoofd als met mijn maag. Maar de een hielp me met een heel goed gesprek – het maakt hier niet uit als dat vier uur duurt-, de ander met een doekje. De volgende persoon was daar met een pepermuntje, nog iemand met een zakje, en nog een, en nog een. De rest klaagde gewoon niet toen ik mezelf en de taxi voor de derde keer had ondergekotst. Ook degenen die niet helemaal begrepen wat een mzungu met een cultuurshock is leken te snappen dat het niet zo goed met me ging en zorgden voor me op hun eigen manier. Bij deze ook heel erg bedankt iedereen in Nederland die er even was toen ik dat nodig had! Inmiddels gaat het weer prima met mij!

Met het derde punt, de het-komt-wel-hoe-en-wanneer-en-als-het-uberhaupt-ooit-komt-mentaliteit, ben ik nog een beetje aan het ‘strugglen’. Naïef als ik was stond ik donderdag om half zes op om mijn koffer in te pakken, omdat ik die ochtend vroeg opgehaald zou worden om te verhuizen naar mijn gastgezin. Het werd midden in de ochtend, het werd laat in de ochtend, het werd middag, en toen ging sister Benna de aardappels schillen om zelfgemaakte frietjes voor mij te maken omdat ik daar om half drie nog steeds was, terwijl er niet op mij gerekend was. Ach, toen had ik even tijd voor mezelf, je laptop verplaats je gewoon een paar centimeter naar een plek waar het dak niet lekt, én om half zes ’s ochtends wil je nog wel eens leuke telefoongesprekken ontvangen. (Ik denk dat de persoon die zich aangesproken moet voelen dit wel leest ;)).

De dag daarvoor was mijn verjaardag, dit was een geweldige dag waar ik heel erg van genoten heb! Er is heel veel voor me gezongen, ik heb superleuk bezoek en een heel lief cadeautje gehad, mijn vrienden, de mensen in het ziekenhuis, de patiënten en ik hebben ons rond gegeten aan taart en natuurlijk ben ik gewoon naar mijn klassen geweest, wat erg leuk is om te doen! ’s Avonds kwam ik thuis van mijn laatste school. De stroom was uitgevallen, maar er stond een diner voor vier personen bij kaarslicht klaar! Het afscheid van deze mensen was lastig, maar ik heb het heel erg goed gehad bij hen! Ik heb trouwens alle contactgegevens van sister Cleophas, ze kijkt er erg naar uit om binnenkort ook mijn vrienden te ontvangen. Ik zou het aanraden :) 

Ik ben nu drie weken in Oeganda en begin goed mijn plek te vinden. Inmiddels ben ik iets minder ‘de mzungu’ en wat meer ‘Florence’ geworden. Mensen beginnen mij te herkennen en roepen mijn naam, ze geven me handen en spreken me aan. Natuurlijk blijven er opmerkingen over je uiterlijk, maar ik krijg nu ook heel veel waardering voor wat ik doe. ‘Mijn’ leerlingen zwaaien, lachen en roepen naar me, volwassenen komen zomaar naar me toe of bellen me op om te vertellen dat ze zo blij zijn met mijn werk. Het klinkt cliché, maar wat je geeft krijg je zeker in veelvoud terug. Het doet me niets dat wildvreemde kinderen me naroepen vanwege mijn witte huid en gladde haar (ja, ze bedoelen écht die pluizen op mijn hoofd!). Wel word ik heel erg blij van mijn klas die alles begrepen heeft en alle goede antwoorden schreeuwt als ik ze probeer te testen. Of van de vrouw die mijn presentatie in het ziekenhuis heeft gezien en me komt vertellen dat ze weet dat ik dokter wil worden, maar dat ze me een heel leuke docent vindt en dat ze zo blij is dat ik dit de kinderen leer. Of van de twintigjarige jongen die me in het dorp komt vertellen dat hij sinds gisteren, toen ik een les gaf over water&sanitation, niet meer zomaar water drinkt als het er helder uitziet. Inmiddels heb ik ook lokale studenten en een Amerikaanse jongen leren kennen waarmee ik af en toe kan samenwerken, heel leuk! Een van hen is Ruth, ze is van mijn leeftijd en net als ik medisch student. We geven samen les op haar oude school, maar we zijn ook vrienden geworden en hebben gisteren samen genoten van het strand in Munyonyo!

Behalve het matatu-avontuur heb ik 23 juli nog wel meer beleefd. Onverwacht ging de invulling van mijn weekend toch niet door, dus ik besloot op goed geluk naar Mukono (de dichtstbijzijnde stad) te gaan en een bodaboda driver te vragen naar een sportschool. Hij bracht me naar de sportcampus van de universiteit waar ik meteen vrienden heb gemaakt, heel leuke gesprekken heb gehad én natuurlijk ook getraind heb. Nadat we een hele tijd gesproken hadden durfde een van de jongens op te merken dat ik wel wat aan de kleine kant ben om te roeien. Toen ik uitlegde dat ik roei met een gewichtsrestrictie werd ik meteen naar de weegschaal verwezen. O, en het was echt geen probleem om om te rekenen van pounds naar kilo’s hoor! De Oegandese behulpzaamheid …. (Het goede nieuws is dat ik nog steeds de eerstvolgende wedstrijd zou mogen starten en lekker kan ontbijten, mochten jullie daar nieuwsgierig naar zijn :P). Daarna gingen we samen lunchen in een inimini restaurantje aan de rand van de weg dat ik nooit als ‘eetgelegenheid’ herkend zou hebben. Bonen en gezelligheid als vervanging van een eiwitshake zegmaar. Ze hielpen mij aan een goedkope motortaxi om naar het zwembad te komen, daar had ik even zin in!

Het was maar goed dat ik zin had om te zwemmen, want ik zou wel even in dat bad doorbrengen. Naast het zwembad is een ruimte voor krachttraining, waar zo’n zes opgepompte mannen zich in het zweet werkten, maar toen ik aankwam viel alle activiteit stil. Mijn buik(spiertjes) hadden het zonlicht dit jaar nog niet gezien, waardoor zowel het woord mzungu (blanke / witte) als het woord staren een geheel nieuwe dimensie kreeg. Ik kwam dus om te zwemmen. En dat deed ik. Intens lang, omdat ik niet meer uit het water durfde. Aan de kant deden mannen pushups, of ze lagen aan de rand van het bad, met hun hoofd steunend op hun hand, op zo’n manier dat hun lichaam er het beste uitkwam, en zodra ik even opkeek deden ze nog iets harder hun best. Mijn zwemmarathon duurde voort, en nog langer. Toen het duidelijk was dat ze niet zomaar weg zouden gaan ben ik maar heel snel naar de kleedkamer gevlucht.

Ik denk dat ik me maar op andere sporten dan zwemmen moet toeleggen. Zo heb ik al met zeer veel succes het hardlopen geïntroduceerd onder de kinderen van Nkokonjeru. De mensen vinden het hilarisch als ik in het dorp ga joggen. Ten eerste hebben ze over het algemeen niet zoveel haast, ten tweede is het totaal onlogisch omdat mensen al meer dan genoeg beweging hebben door water te halen en voedsel en firewood te verzamelen. Wanneer ik langskom ligt het hele dorp dus plat en komen alle kinderen me achteraan rennen, heel erg grappig!

Mijn meeste tijd hier besteed ik aan lesgeven op scholen en meekijken in het ziekenhuis. Laatst mocht ik naar alle longen luisteren van de kinderen die binnenkwamen en een buik onderzoeken! Ondertussen bekeken we röntgenfoto’s, gewoon tegen het licht van de zon, en beoordeelden labresultaten. Simpel aanvullend onderzoek dat in Nederland vaak al standaard gedaan wordt kan hier vaak niet gedaan worden omdat patiënten het niet kunnen betalen. Voor een simpele urineweginfectie worden zes verschillende antibiotica gegeven omdat er geen geld is om te testen om welke bacterie het gaat en het jongetje dat binnenkwam met hoge koorts (dat voelde in ieder geval zo, een thermometer was er die ochtend niet) wordt op goed geluk behandeld voor malaria, in de hoop hem van de klachten af te helpen zonder extra (duur) onderzoek te hoeven doen naar de oorzaak.

De arts vertelde mij dat dit kleine ziekenhuis geen fracturen mag behandelen, daar moeten mensen voor naar een ander ziekenhuis. Als ze het kunnen betalen gaat dat met een taxi, maar meestal is dat niet het geval. Het been wordt dan gestabiliseerd en met heel veel pijnstillers wordt iemand met het openbaar vervoer (als sardientjes in een blik) vervoerd. Als de patiënt aankomt en de behandeling niet kan betalen wordt hij opgenomen, en wordt hij pas behandeld wanneer hij geld heeft. Ik schrok hier heel erg van en de arts noemde dat ‘funny but sad’. Hij zou het ook anders willen, maar hier weet men niet beter.

Ook medicijnen zijn vaak te duur. Soms vroeg ik aan de arts waarom er niet een middel voorgeschreven werd dat wij in Nederland gebruiken, en dan zei hij dat hij dat wel zou willen, maar het niet kan betalen. Bij bloedarmoede wordt bijvoorbeeld net zo lang gewacht tot iemand een bloedtransfusie nodig heeft. En dan liggen er in de koelkast een paar zakjes bloed, nooit genoeg als er ooit iemand tijdens een operatie een keer echt veel bloed verliest. Die ochtend had de arts gratis een doosje laxeermiddel binnengekregen. Toen er een oude man binnenkwam vond hij hem de juiste persoon om dit, samen met een rol toiletpapier, aan te schenken.

Alsof ik die ochtend nog niet genoeg met mijn neus op de feiten was gedrukt kwam er een oude man binnen, met een extreem lage WBC, wat wijst op een zeer ernstig geval van aids. En dat was te zien. De man zat onder de uitslag, had pneumonie, candida in zijn mond en nog veel meer symptomen. Je zou denken dat er heel veel dokters zijn die zich hier zorgen om (moeten) maken, maar deze meneer was nog nooit naar het ziekenhuis komen lopen! Hij werd ingeschreven in het HIV-bestand zodat hij voor de eerste keer in zijn leven überhaupt behandeld kon worden. Ondertussen kwam er nog een jong meisje binnen dat zich kwam testen op HIV, omdat ze risicogedrag had vertoond.

In deze omgeving is seks voor het huwelijk absoluut verboden en daarom doen veel jonge meisjes het stiekem, waarbij ze HIV, maar ook allerlei andere soa’s oplopen. De arts vertelde mij dat het condoomgebruik in het hele dorp überhaupt heel laag is. Zelfs prostituees gebruiken dit heel vaak niet en komen vaak bij de arts. Dat ze sekswerk doen zullen ze nooit toegeven, tenzij de dokter hun klant is…. In staatsziekenhuizen kunnen mensen gratis condooms of de prikpil halen, maar in dit katholieke ziekenhuis mogen de artsen niet met hun patiënten over condooms spreken en adviseren zij family planning: de temperatuurcurve van de vrouw volgen en coïtus interruptus. Ja, de arts was op de hoogte van de impact van deze adviezen. Omdat hij er zo open over sprak durfde ik hem nog wel wat meer te vragen. Zo had ik een beetje rondgekeken waar je in Nkokonjeru überhaupt een condoom zou kunnen kopen, maar net als mijn zoektocht naar toiletpapier was dit na twee weken nog niet succesvol. De arts zei dat ze bij de pharmacy wel ergens verkrijgbaar zijn ….
Bij het ziekenhuis is er om de zoveel tijd een Peer support group waar verschillende onderwerpen, zoals school drop out, malaria en HIV worden besproken. Diezelfde dag vertelde ik daar iets over malaria en iemand anders vertelde over HIV en aids. Na het hele verhaal over HIV aangehoord te hebben stak een klein jongetje - de onschuld zelve, ongeveer zes jaar oud, met ENORME ogen, dat de hele tijd al alles vroeg wat in hem opkwam - zijn vinger op: ‘What is a condom?’.

Eerst was ik vooral heel gefrustreerd en kwaad. Op de scholen houd ik me veel bezig met lesgeven over HIV (naast malaria, typhoid fever, sanitation&hygiene en hepatitis), maar van sommige docenten mag ik niet spreken over condooms en mogen de kinderen alleen leren dat ze moeten afzien van seks. Wel mag ik ze in het kader van HIV educatie leren dat ze geen giften van vreemdelingen mogen aannemen (want niets is gratis, behalve je ouders, en uiteindelijk willen ze iets van je terug) en op school moeten blijven (bijvoorbeeld om toegang te hebben tot informatie over HIV). Er ligt zo’n taboe op deze onderwerpen dat mensen de toegang tot essentiële informatie gewoon missen. En dan komt een man zo slecht naar het ziekenhuis en komen jonge meisjes zich testen omdat ze willen weten of ze voor de rest van hun leven ziek zullen zijn. Natuurlijk weet je voordat je naar Oeganda gaat dat HIV hier veel voorkomt, maar als je echt de man ziet die het overkomt komt het echt binnen.

Ik werd er verdrietig van en begon me af te vragen wat ik hier uberhaupt deed. Maar met frustratie help je geen mensen, verander je de situatie niet en word je zeker niet vrolijker. Daarom ben ik op zoek gegaan naar manieren om binnen de grenzen die er hier zijn toch zo nuttig mogelijke dingen te vertellen en zo veel mogelijk bewustwording te creëren. Ik denk dat het belangrijk is om te beseffen dat onze opvattingen en handelingen allemaal voortkomen uit normen en waarden. Ik denk dat ieder van ons een ‘pakketje’ met ideeën meekrijgt vanuit zijn opvoeding en ervaringen over wat goed, fout, belangrijk of normaal is en waar we ons naar willen gedragen. Ik zou graag willen dat er open gepraat kan worden over de preventie van HIV en dat mensen samen naar goede oplossingen gaan zoeken, maar dat is niet heel realistisch. Wij zouden graag praktisch condooms willen uitdelen, hier willen mensen meisjes naar school laten gaan om te voorkomen dat ze in de prostitutie belanden. Beide ‘oplossingen’ komen voort uit normen en waarden en omdat je het beste voor je medemens wilt. Het verschil is dat wij er wel de financiële middelen voor hebben, maar de mensen hier niet en dat is triest.

Gelukkig kost kennis verspreiden niets, maar je moet het wel goed aanpakken. Je kunt als mzungu wel zeven weekjes iets heel controversieels gaan verkondigen, maar waarschijnlijk shockeer en beledig je dan vooral mensen, blijf je gezien worden als een vreemdeling en bereik je vrij weinig. Niet doen wat in de bijbel staat is hier net zo raar als dat het voor mij heel raar is om niet open hierover te kunnen spreken. Door dit te respecteren en zo veel mogelijk mee te gaan in de ideeën van hier en af en toe de grens op te zoeken (en er soms misschien net overheen te gaan en daarbij gebruik te maken van mijn mzungu-privileges) probeer ik het maximale te bereiken. Ik vertel wat HIV is, dat het kan leiden tot aids en wat dit allemaal met je lichaam kan doen. Ik leg uit hoe waardevol je immuunsysteem is en wat het doet, op welke manieren HIV verspreid wordt en wat je moet doen als je misschien toch besmet bent. Deze mentaliteit kwam er niet vanzelf en is er nog steeds niet van harte, maar ik denk wel dat het de manier is om iets voor elkaar te krijgen. Dit is wat ik kan doen, en het is belangrijk dat je doet wat in jouw vermogens ligt. Degenen die dat interessant vinden en nóg meer tijd hebben dat de hoeveelheid die dit blog al in beslag nam, verwijs ik graag naar het verhaal over de olifant en de rat. De rest wens ik vooral een heel fijne vakantie! Sorry dat ik het weer niet kort kon houden …..